Ձորում մի լույս էլ մարեց
ՍԱՍՈՒՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ
Հավերժություն Սասունի ստեղծած «Լուսամատյանին»
Սասունը իմ մտերիմ ընկերներից էր: Մենք հաճախ ենք հանդիպումներ ունեցել դպրոցներում, բուհերում, գրադարաններում, մշակույթի տներում:
Ես եղել եմ նրա «Ուխտատուն» կոչված հրատարակչությունում, որը ներկայացնում էր անշուք, նեղլիկ սենյակ: Այդ խցիկում Սասունը միջնադարի գրիչների նման երկնել է իր տասնյակ գրքերն ու «Հավերժության լուսամատյան» հրաշք, ստվարածավալ գիրքը, որը բաղկացած է 1800 էջից, կշռում է 5 կգ: Մի ամբողջ գիտական ինստիտուտի աշխատանք է կատարել մեն-մենակ, ճգնավորի նման: Նրա այդ ստեղծագործական վիթխարի տառապանքը պիտի արժևորեն սերունդները: Այդ օրը Սասունի խորհրդով գնացինք Անտառային փողոցի վրա գտնվող Նախագահի խորհրդական, գեներալ-գնդապետ Գուրգեն Դալիբալթայանի աշխատասենյակ. գեներալը խոստացավ, որ Սասունի «Լուսամատյանի» որոշ քանակություն իրացնելու նպատակով ներկայացնի այն ժամանակվա Պաշտպանության նախարար Սերժ Սարգսյանին:
Հուշերն անվերջանալի են: Չորս մտերիմ ընտանիքներով՝ Յուրի Ամիրյանը, նրա կինը՝ Ժենյա Ավետիսյանը, Սամվել Մուրադյանը, կինը՝ Նելլին, Սասունը, կինը՝ Մարին, ես, կինս` Մարոն, մեր ծննդյան, տոնական օրերին հավաքվում էինք որևէ մեկիս տանը, ուրախանում: Ժենյան ու Յուրին զուգերգ, երկխոսություններ էին կատարում բեմադրություններից, Սամվելը հրաշալի երգում էր ու ասմունքում, Սասունը շախով անեկդոտներ էր պատմում, ես ասմունքում էի ինձնից կամ Սասունի կազմած ժողովածուի վաղամեռիկ բանաստեղծներ Նապոլեոն Ծատուրյանից, Դերենիկ Չարխչյանից: Հատկապես տպավորիչ էր Չարխչյանի մարդասիրական քառատողը` նվիրված կնոջը.
Թե մարտում ընկնեմ, անսեր մի՛ մնա,
Տխուր մի՛ մնա, սիրիր դու մեկին,
Թո՛ղ ջահել սիրտդ սիրով արբենա,
Ափսոս է վարդը թոշնի գարունքին:
Մեր հանդիպումները հարստացնում էր Սիլվա Կապուտիկյանի ներկայությունը, նրա հազվագյուտ հուշերը իր, գրողների կյանքից: Հիշում եմ մեր մտերմիկ հավաքույթները, և խոր թախիծով ու ջինջ կարոտի զգացումներով է լցվում հոգիս:
Ավա՜ղ, Սիլվան չկա, Յուրին չկա, Մարոն չկա, Մարին չկա, արդեն Սասունն էլ չկա…
Հավերժություն Սասունի ստեղծած «Լուսամատյանին»:
Սուրեն ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ
Ձորում մի լույս էլ մարեց
45 տարուց ավելի ճանաչում էինք, գիտեինք, իմանում էինք միմյանց, ընկեր, մտերիմ ու բարեկամ էինք: Ասվածից որն ուզում եք ընտրեք ու դեռ ավելին. իրար համար առաջին ընթերցող, խմբագիր, գրախոս ու քննադատ էինք: Գիշերվա կեսին կզանգեր ու. «Ապո, մի հատ լսիր, թե ինչ եմ գրել»: Բայց, չէ՛, ես հիմա իր գրած հրաշալի ակնարկների, պատմվածքների ու տասնյակ գրքերի մասին ոչինչ չեմ ասի: Ինչ ասեմ՝ կարդացողը կարդացել է ու հաստատ հավանել, սիրել ու հիշում է, չկարդացածների համար էլ իմ ասածն՝ ինչ: Երբ ծանոթացանք, ճանաչված անուն էր գրական աշխարհում, նաև Հայաստանի ռադիոյի սեփական թղթակիցն էր: Այն ժամանակ դա, ինչպես ինքն էր ասում, «Աղա գործ էր»… ուսյալը, ազնիվն ու հասկացողը գնահատում էր ու հարգում, խարդախն ու թալանչին՝ վախենում: Ֆելիքսը կուշտ էր «պաշտոնական» հարգանքից, ոչ մեկին էլ չէր վախեցնում ու ահաբեկում:
Հաճախ էինք հանդիպում, միասին լինում: Համոզում-համոզվում էինք, խոսում-վիճում էինք, ուտում-խմում էինք… տո, քեֆ էինք անում, ինչու չէ, նաև քեֆովանում ու հարբում էինք ու միայն երկու օր հետո, մեր տանը, կնոջս պատրաստած թունդ թեյով «օյաղանում», խելքի գալիս… Ու էլի Լոռվա ձորում, մեր ձորում, շարունակվում էր կյանքը, ու էլի մտերիմ ու բարեկամ էինք, գիտեինք միմյանց գրչի տակից դուրս եկած առաջին տողը, եթերում հնչած վերջին հաղորդումը: Գիտեինք, կարդում էինք նաև գրախանութներում հայտնված գրեթե բոլոր գրքերը, ու էսքան թոհուբոհից հետո ամոթ էր, որ գլուխներս «չցավազրկեինք ու չակտիվացնեինք» ֆոնի արաղով ու սիրտներս էլ չզովացնեինք Ալավերդու թաաաարմ-թաաաաարմ, սառըըըը-սառըըըըը «չանի պիվով»…
Ֆելիքսը, Ֆելոն ձորի տղա էր: «Ձորի տղա» ասվածը լավ մարդ, հացով-ջրով մարդ, խոսքաշեն մարդ, ուսյալ-մտավորական մարդ ասված-հասկացվածից դեռ մի բան էլ ավելի է նշանակում «էն լոռու ձորում»: «Էն լոռու ձորը» ամեհի է ու անդնդախոր, սուտ խոսքը՝ չհանդուրժող, կեղծավորին քարազարկ անող, խաբեբային ջրախեղդ անող… Քաջքերն էլ, իսկապես, կան ու հալածում, քարափներից գլորում են «մուխաննաթ» մարդկանց: Ֆելոն շիտակ էր, խոսքը ճակատին ասող էր, գովեր թե փնովեր, աչքերի մեջ ուղիղ նայող էր:
Կյանքում ստացած դաժան հարվածներից ու փորձություններից հետո էլ չկոտրվեց, չբեկվեց, էլի ազնիվ ու շիտակ մնաց, նույն ինքը մնաց…
Ու հիմա, անհավատալին. ինքը… չկա:
Մահվանից մի քանի օր առաջ զանգահարեց ու ասաց.
– Ապո ջան, կարդացել եմ գիրքդ… գրիչդ մեր ժայռերի նման պինդ է, մելանդ՝ Դեբեդի պես անսպառ, խոսքդ՝ մեր ձորերի քամիների նման երկնահաս…
Ծիծաղեցինք… իմ խոսքն էր կրկնում, որ մի օր ասել էի իր մասին… Ծիծաղը դեռ ունկերիս մեջ է: Զանգահարեցի, որ Ամանորը շնորհավորեմ, ասացին…
…Ձորում էլի մի լույս մարեց, մարեց ու անէացավ ժայռերի ծերպերում:
– Հիշո՞ւմ ես, Ֆելո, քեզ միշտ ասում էի. «Մենք բոլորս Փոքր Մհեր ենք, պարզապես քարայրերում էլ տեղ չկա, բոլորը զբաղված են»…
Դու քեզ համար տեղ ճարեցիր, Ֆելո ջան, ապո ջան…
Սամվել ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ
Սուրբ նպատակի նվիրյալը
Երկիրն իր զավակներով է հարուստ, և հանքային պաշարներից առավել արժեքավոր են նրա զավակների գործը, նվիրումն ու բարոյականությունը: Մեծ փոփոխությունների ընթացքում հոգևոր միջուկի ամրություն է պետք` պահպանելու այն լավագույնը, որը ժառանգել ես մշակույթ անվանյալ լույսից:
Սասուն Գրիգորյան հրապարակախոսը, բանաստեղծն ու գրական-հասարակական գործիչը այդ պինդ մարդկանցից էր, իմ ավագ ընկերն էր, ում հետ հաց եմ կիսել, մեր կորուսյալ երկրի և մարտնչող Հայաստանի դարդերով տապակվել, ու փորձել եմ, իր` նախաձեռնողի եռքի մեջ հայտնվելով, պարապ չնայել գործուն և ողջամիտ մարդկանց:
Իր աշխատասենյակը փոքր էր և լրագրերի կույտերով լցված, բայց «տեղավորում» էր շահագրգիռ ու կամային այրերի, ովքեր նպատակադրվել էին տեսնել Հայոց ցեղասպանության թանգարանը, որը հիմա իր գոյությամբ ազգային-քաղաքական խնդիրներ լուծելիս անժխտելի վկայություն է և ահազանգ` ապրողներիս:
Իր ժողոված-կազմած ստվարածավալ գրքերի տրամաբանական շարունակությունն էր Ցեղասպանության թանգարան հիմնադրելու սուրբ գործը, և նա, կոնյունկտուրային արգելքներն ու բարդույթները հաղթահարելով, հասավ իր նպատակին: Ճարտարապետ Արթուր Թարխանյանի նախագիծը կյանքի կոչվեց: Եվ Սասուն Գրիգորյանի անունը մոռանալ չի կարելի: Հիմնադիրը ինքն է եղել:
Դժվար է համակերպվել այն մտքի հետ, որ այդ կենսասեր, կատակասեր ու իր դարդերը լուսապսակ չդարձրած այրը այլևս մեզ հետ չէ: Հոգիդ լույսերում լինի, իմ ավագ ընկեր Սասուն Գրիգորյան:
Շանթ ՄԿՐՏՉՅԱՆ
